Powody do stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego

Małżeństwo w Kościele katolickim jest uznawane nie tylko za święty sakrament, ale również za prawnie wiążącą umowę między dwojgiem ludzi i Bogiem. Istnieją jednak sytuacje, w których uznaje się zawarte małżeństwa za nieważne.

Rozwód kościelny?

Nie ma czegoś takiego. To określenie potoczne. Ludzie często stosują ten zwrot – na przykład wpisując w Google: rozwód kościelny powody. Jeśli jesteś taką osobą, to pamiętaj:

Rozróżnienie między małżeństwem nieważnym, a rozwodem, jest fundamentalne. Kościół nie uznaje możliwości rozwiązania sakramentalnego związku małżeńskiego, ale akceptuje, że w niektórych przypadkach małżeństwo mogło nigdy nie być ważne.

Nieważność małżeństwa

Nieważność małżeństwa to stan, w którym związek małżeński uznaje się za nieistniejący od samego początku z powodu niezrealizowania kluczowych warunków wymaganych przez prawo kanoniczne. Różni się to zasadniczo od rozwodu w rozumieniu prawa cywilnego, który zakłada zakończenie prawnie ważnego małżeństwa.

Kościół posiada ściśle określone kryteria, które muszą być spełnione, aby małżeństwo było uznane za ważne. Kwestie związane z małżeństwem znajdziesz w Kodeksie Prawa Kanonicznego – w Księdze IV, Tytuł VII: MAŁŻEŃSTWO.

Przesłanki kanoniczne nieważności

Istnieje wiele przesłanek, które mogą prowadzić do stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. Powody te dzieli się na 3 podstawowe grupy:

• przesłanki zrywające w ogólności
• przesłanki wynikające z wad zgody małżeńskiej
• przesłanki wynikające z braku formy kanonicznej

Przeszkody małżeńskie (zrywające)

Przeszkody zrywające dotyczą szerokiego zakresu kwestii, włączając w to kwestie związane z wiekiem, pokrewieństwem, wcześniejszymi związkami, święceniami kapłańskimi, ślubami zakonnymi, a także m.in. przeszkoda niemocy płciowej (impotencja). Poniżej kilka przykładów:

• Wiek – prawnie ustalony minimalny wiek dla zawarcia małżeństwa (kanon 1083 §1 wskazuje, że mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku życia nie mogą zawrzeć ważnego małżeństwa).
• Pokrewieństwo – pokrewieństwo krwi w linii prostej (np. rodzic-dziecko) lub w linii bocznej do określonego stopnia (np. rodzeństwo).
• Powinowactwo – powinowactwo wynikające z małżeństwa, na przykład związek z teściową lub szwagrem.
• Istniejące małżeństwo – jedna ze stron jest już związana innym małżeństwem.
• Święcenia i śluby zakonne – osoba, która otrzymała święcenia kapłańskie (lub złożyła śluby zakonne), nie może zawrzeć małżeństwa.
• Zbrodnia – dotyczy sytuacji, gdy małżeństwo jest zawierane w wyniku zbrodni mającej na celu umożliwienie takiego związku, np. poprzez zabicie współmałżonka.
• Różnica wiary lub kultu – choć nie jest to bezpośrednia przyczyna nieważności, problemy wynikające z różnicy religii mogą wpłynąć na prawidłowość zgody małżeńskiej.
• Niemoc płciowa – istniejąca przed zawarciem małżeństwa i mająca charakter trwały, niezależnie od tego, czy dotyczy mężczyzny, czy kobiety. Jeśli niemoc jest tymczasowa lub może być skutecznie leczona, nie stanowi przeszkody zrywającej. Niemoc płciowa różni się od niepłodności, która nie wpływa na ważność zawartego małżeństwa, ponieważ niepłodność nie uniemożliwia wykonania aktu seksualnego, który jest konieczny do realizacji małżeństwa jako takiego.

W niektórych przypadkach możliwe jest uzyskanie dyspensy, czyli specjalnego zezwolenia na zawarcie małżeństwa pomimo istnienia przeszkody zrywającej.

Wady zgody małżeńskiej

Wady zgody małżeńskiej, w kontekście prawa kanonicznego, odnoszą się do sytuacji, w których zgoda wyrażona przez jedną lub obie strony podczas zawierania małżeństwa kościelnego była w jakiś sposób wadliwa lub niepełna, co może być podstawą do stwierdzenia nieważności tego małżeństwa. Zgoda małżeńska musi być wolna, świadoma i bezwarunkowa, aby małżeństwo było ważne.

Wady zgody mogą wynikać z różnych przyczyn:

• Świadomość i wolność zgody. Obie strony muszą rozumieć znaczenie małżeństwa jako dożywotniego (trwałego i wyłącznego) związku między mężczyzną a kobietą otwartego na potomstwo (przekazywanie życia) i wyrażać zgodę bez jakichkolwiek zakłóceń pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego.
• Wyłączenia. Zgoda nie może wykluczać istotnych właściwości małżeństwa:
  • jedności – nie można wyrażać zgody na małżeństwo z zamiarem dopuszczenia związków pozamałżeńskich,
  • nierozerwalności – nie można zawrzeć małżeństwa z zastrzeżeniem możliwości rozwodu,
  • otwartości na potomstwo – nie można wykluczyć zamiaru posiadania dzieci.
• Błąd co do osoby lub istotnej właściwości. Zgoda może być nieważna, jeśli opiera się na błędzie dotyczącym tożsamości drugiej strony lub istotnej właściwości tej osoby, która była decydującym motywem zawarcia małżeństwa.
• Przymus i strach. Zgoda wyrażona pod wpływem przymusu lub poważnego strachu, wprowadzonego przez zewnętrzną siłę, jest uznawana za nieważną.

Wady formy kanonicznej

Forma kanoniczna małżeństwa, zgodnie z aktualnym Kodeksem Prawa Kanonicznego (kanon 1108), wymaga, by małżeństwo zostało zawarte przed lokalnym ordynariuszem (biskupem diecezjalnym, proboszczem) lub przed kapłanem lub diakonem, któremu ordynariusz lub proboszcz przyznał odpowiednie uprawnienia, oraz przy obecności dwóch świadków. Wymóg ten ma na celu zapewnienie publiczności aktu małżeństwa, jego ważności oraz właściwego zrozumienia jego sakramentalnego charakteru.

Możliwe wady dotyczące formy kanonicznej:

• Brak właściwego celebransa. Małżeństwo musi być zawarte przed upoważnionym duchownym. Jeżeli małżeństwo zawarte jest bez obecności uprawnionego kapłana lub diakona, może to prowadzić do stwierdzenia jego nieważności.
• Brak dwóch świadków. Obecność dwóch świadków jest konieczna do ważności małżeństwa. Ich brak stanowi naruszenie formy kanonicznej.
• Niezastosowanie się do wymogów diecezjalnych. Różne diecezje mogą wprowadzać dodatkowe wymogi dotyczące przygotowania do małżeństwa lub jego celebracji. Chociaż niezastosowanie się do nich samo w sobie zazwyczaj nie prowadzi do nieważności z powodu braku formy kanonicznej, jest to istotny element poszanowania dyscypliny kościelnej.
• Małżeństwa mieszane: W przypadku małżeństw między katolikiem a niekatolikiem, wymagana jest specjalna dyspensa od lokalnego ordynariusza, aby małżeństwo było ważne bez zachowania formy kanonicznej. Brak takiej dyspensy może prowadzić do stwierdzenia nieważności.
• Niewłaściwa jurysdykcja. Małżeństwo musi być zawarte w jurysdykcji, w której przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania, chyba że uzyskano specjalne pozwolenie. Naruszenie tej zasady może wpłynąć na ważność małżeństwa.

W jakich sytuacjach można unieważnić ślub kościelny – podsumowanie

Jak widzisz, przyczyn, które mogą spowodować unieważnienie sakramentu małżeństwa jest wiele. Mogą one dotyczyć zarówno kwestii medycznych i natury psychicznej, jak i formalnych oraz prawnych. Każda z tych przeszkód musi być dokładnie rozpatrzona przez sąd kościelny podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Najczęściej występujące powody, na podstawie których sądy kościelne orzekają o nieważności małżeństwa  są brak zdolności do zawarcia małżeństwa oraz brak prawidłowej zgody małżeńskiej.

Brak zdolności prawnej do zawarcia małżeństwa

W prawie kanonicznym określone są jasne wymogi wiekowe oraz przeszkody, takie jak impedimentum criminis, czyli przeszkoda wynikająca z popełnienia określonych przestępstw, które uniemożliwiają zawarcie ważnego małżeństwa.

Brak zdolności psychicznej do zawarcia małżeństwa

Niektóre osoby mogą być niezdolne do podjęcia małżeńskich zobowiązań z powodu psychicznych barier lub niezdolności do prowadzenia życia małżeńskiego w sposób, który jest wymagany przez Kościół.

Brak prawidłowej zgody małżeńskiej

Niewłaściwa zgoda może wynikać z niedostatecznej znajomości drugiej osoby, błędu co do osoby, przymusu, czy strachu, co czyni małżeństwo nieważnym od samego początku.

Forma małżeństwa

Nieprzestrzeganie kanonicznej formy małżeństwa, w tym brak wymaganych świadków, może być podstawą do stwierdzenia jego nieważności.

Simulatio matrimonii (Symulacja małżeństwa)

Jeżeli jedna ze stron nie miała intencji zawarcia małżeństwa zgodnie z jego kanonicznym rozumieniem, może to być podstawą do stwierdzenia nieważności.

Niedopełnienie obowiązku otwartości na potomstwo

Wykluczenie możliwości posiadania dzieci, świadome i dobrowolne, może być przyczyną nieważności małżeństwa.

Sakramentalność małżeństwa

Brak świadomości sakramentalnego charakteru małżeństwa i zobowiązań z nim związanych może prowadzić do jego nieważności.

Procedura stwierdzenia nieważności

Proces stwierdzenia nieważności małżeństwa jest skomplikowany i wymaga przeprowadzenia sprawy przed kościelnym sądem, z możliwością apelacji. Rola adwokata kościelnego jest tutaj nieoceniona.

Skutki stwierdzenia nieważności

Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego pozwala obu stronom na zawarcie nowego związku małżeńskiego w Kościele, o ile nie ma innych przeszkód.

Kontrowersje i krytyka

Procedura stwierdzenia nieważności często budzi kontrowersje, zwłaszcza gdy jest percepcjonowana jako forma „katolickiego rozwodu”. Reformy wprowadzone przez papieża Franciszka miały na celu uproszczenie i przyspieszenie procesu.

Podsumowanie

Zrozumienie przyczyn i procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego jest kluczowe dla katolików rozważających tę opcję. Jest to proces wymagający, ale również otwierający drogę do nowego początku w ramach doktryny Kościoła.